Bình luận tác phẩm “Thiếu nữ ngủ ngày” – Hồ Xuân Hương

Nét đặc sắc khiến bài thơ của Bà chúa thơ Nôm trẻ mãi không già trong ký ức văn học của nhiều người có lẽ là ở chỗ bài thơ tạo dựng được một tình huống trớ trêu, kịch tính song cũng rất thơ. Một anh chàng nho sinh người xưa định danh chung là “quân tử” vô tình trông thấy cảnh tượng cô thiếu nữ ngủ ngày. “Nam nữ thụ thụ bất thân”, lễ giáo phong kiến khắt khe không cho phép anh chàng thư sinh tự tiện chiêm ngưỡng cái “toà thiên nhiên” trong thấp thoáng yếm áo ấy, lễ giáo đẩy anh đi nhưng vẻ đẹp thanh tân của người thiếu nữ, vẻ đẹp của bức hoạ loã thể nửa vời kéo anh lại.

Làm sao một chàng trai tuổi xuân rũ áo bỏ đi cho được khi trước mắt anh ta lồ lộ “một toà thiên nhiên” nửa kín nửa phô bầy, phô bầy không phải do người con gái cố ý mà do sự vô tình, do ngọn gió nồm mơn trớn da thịt, do giấc ngủ ngày chợt đến nên vẻ đẹp càng tự nhiên, càng khiến người trai mê đắm hơn. Hai câu đầu có thể gọi là thơ kể, ngoại trừ hai từ “thiếu nữ” chỉ cô gái và từ “đông” chỉ phương hướng thuộc từ gốc Hán Việt, song cũng xem như Việt hoá lâu đời, còn lại là từ thuần Việt.

Mùa hè hây hẩy gió nồm đông
Thiếu nữ nằm chơi quá giấc nồng

Từ láy “hây hẩy” chỉ ngọn gió sống động, từ thuần Việt “gió nồm”, cách nói “giấc nồng” của người Việt chỉ giấc ngủ say khiến cho lời thơ – kể vừa dân dã lại vừa hóm hỉnh. Giấc ngủ trưa hè chợt đến đã làm xô lệch một cách đáng yêu cái yếm trên thân hình thiếu nữ. Qua hai câu thơ:

Lược trúc biếng cài trên mái tóc
Yếm đào trễ xuống dưới nương long

Người ta có thể tưởng tượng ra sự xô lệch đáng yêu ấy. Hai từ cổ “nương long” chỉ phần ngực của người con gái, liên tưởng đến câu thành ngữ “Nương long mỗi ngày một cao – Má đào mỗi ngày một đỏ”. Vẻ thanh tân của cô gái được hai câu thơ sau nói ra bằng hình ảnh ước lệ:

Đôi gò bồng đảo sương còn ngậm
Một lạch đào nguyên suối chửa thong

Hình ảnh ẩn dụ ấy buộc người thưởng thức thơ Bà chúa thơ Nôm liên tưởng đến thực tế trần tục nhưng không dung tục. Mỹ từ “đào nguyên” – suối hoa đào, gợi nhớ tích xưa Lưu Nguyễn lạc thiên thai và “bồng đảo” – chỉ khuôn ngực thanh tân, có lẽ nhằm ca ngợi vẻ đẹp trinh nguyên của cô thiếu nữ ngủ ngày. Vẻ đẹp ấy đã khiến cho chàng nho sinh xưa lâm vào cảnh huống tiến thoái lưỡng nan:

Quân tử dùng dằng đi chẳng dứt
Đi thì cũng dở ở không xong

Từ láy thuần Việt “dùng dằng” có lẽ là biến âm của “nhùng nhằng” chỉ tình thế quanh quẩn, khó quyết định dứt khoát. Còn từ “dở” ở đây có lẽ không nhằm chỉ tình trạng xấu, kém mà hiểu rộng từ ngữ cảnh thơ là sự tiếc rẻ. Không có sự phân thân nào lại được biểu trưng sinh động như thế giữa một bên là sự sống hồn nhiên, đòi hỏi tự nhiên của tuổi trẻ bằng nghịch cảnh: chàng nho sinh đứng trước cô thiếu nữ ngủ ngày của Bà chúa thơ Nôm Hồ Xuân Hương.

Chính ý nghĩa phổ quát đậm đà tinh thần nhân bản ấy khiến cho người đời nhớ thơ Thiếu nữ ngủ ngày, cho dù thời gian đã phủ bụi trên trang thơ của Bà chúa thơ Nôm vài trăm năm tuổi.

P.V

Thiếu nữ ngủ ngày – thơ Hồ Xuân Hương

Nội dung

Mùa hè hây hẩy gió nồm đông
Thiếu nữ nằm chơi quá giấc nồng
Lược trúc biếng cài trên mái tóc
Yếm đào trễ xuống dưới nương long
Ðôi gò Bồng Đảo^[1] sương còn ngậm
Một lạch Đào Nguyên^[2] suối chửa thông
Quân tử dùng dằng đi chẳng dứt
Ði thì cũng dở ở không xong.

[1] chỉ đảo Bồng Lai, nơi cõi tiên trong truyện thần tiên Trung Quốc xưa.
[2] Theo một bài ký giả tưởng của Đào Tiềm đời Tần kể chuyện về một người đánh cá lạc vào thượng nguồn dòng suối, hai bên toàn hoa đào, ở đấy mọi người sống sung sướng vui vẻ, không biết gì đến cuộc sống của xã hội bên ngoài. Sau người ta thường dùng từ “Đào Nguyên” (nguồn đào) để chỉ cõi thần tiên, thế giới cực lạc ngoài vòng trần tục.