TẾT LÀ GÌ

BS NGUYỄN HY VỌNG

Tết là tên riêng [nom propre] gọi ngày lễ mừng đầu năm mới của rất nhiều dân tộc và sắc dân ở khắp miền đông nam Á, còn tiết chỉ là một tên thường [nom commun] của Tàu gọi những thời tiết thay đổi trong một năm. Chỉ có người Việt gọi là Tết, trong khi cả ngàn triệu người Tàu gọi ngày đó là duỳn tản [nguyên đán] hay là xin nển [tân niên] Vậy tại sao họ không gọi là Tết ? vì Tết không phải là tiếng của họ.

Giờ ta hãy trở lại với cái tên gọi là TẾT

Có một cách hợp lý để tìm cho ra nguồn gốc của ngày Tết và ý nghĩa ấy

Hãy đi tìm trong tất cả các ngôn ngữ khác nhau ở miền nam Á châu xem thử có ngôn ngữ nào cũng có cái tên là tết và cũng có cái cách phát âm cách đọc cách nói và cũng có cái nghĩa là ngày lễ ăn mừng đầu năm không? Dù cho tiếng ấy không phải là tiếng Việt hay là tiếng Tàu Nếu không có thì đành vậy chứ sao!

Vậy mà có đấy mà lại có rất nhiều và rất giống nhau gần y hệt, các bạn ơi!

Thật ra từ khi con người xưa ở miền rộng lớn Đông nam Á biết được là cứ đều đều mỗi năm thì mùa gió đổi chiều và đem lại mùa mưa # tháng tư tháng năm, tùy theo từng vùng gió mùa, trước hết là từ bờ biển phía tây của lục địa Ấn độ rồi chuyển dần qua ngang vùng đất Ấn độ rồi tiếp tục lan qua phía đông đến lần lượt các xứ Bangladesh, Assam qua Miến điện, Myanmar bây giờ rồi thổi qua Thái lan Lào mà đến Việt nam rồi tiếp tục cùng lúc lên phía đông bắc là vùng Hoa nam bên Tàu và xuống phía đông nam là 15.000 hòn đảo của Indonesia.

Và cách đây cả chục ngàn năm, con người ở cái vùng gió mùa mênh mông ấy đã gọi tên là Tết cho cái hiện tượng trời đất gặp nhau qua mùa qua gió này và họ ăn mừng cái lúc giao mùa đó bằng cái tên là TẾT, vì ai mà chẳng biết là không có mùa mưa đến thì kể như không trồng trọt gì được, huống chi là là trồng lúa.

Đông nam Á là vùng của gió mùa mưa mùa, của mấy chục triệu con trâu, của mấy trăm triệu con người sống với cây lúa, nơi mà những hạt lúa oryza sativa đã được tìm ra từ 6000 năm trước [tài liệu của ông William Solzheim, đại học Hawaii]

Gió mùa và mưa mùa là quyết định dứt khoát của đất trời cho con người ở Đông nam Á. Khi mưa gió không thuận hoà thì hạn hán và đói kém sẽ bao trùm, cuồng phong và lụt lội sẽ tàn phá hàng trăm ngàn mẫu ruộng lúa và giết hại hàng ngàn người. nông nghiệp và sự sống còn của hàng chục triệu người hoàn toàn tùy thuộc vào cái ân huệ vừa phải của mùa mưa đến hàng năm trên cái phần đất mênh mông này !

Gió mưa đầu mùa là hứa hẹn của năm mới, của một đời sống mới, đuợc chờ đợi khoắc khoải và đón mừng hân hoan, và triền miên có mặt trong mọi lãnh vực tin tưởng, huyền thoại hay tâm linh, và cái thực tế của đời sống hàng ngày của người đi cày đi cấy cũng gắn liền với bao nhiêu cái tin tưởng đó, .

Trên những trống đồng từ ba ngàn năm trước, mấy con ếch, cóc nhái, ễnh ương ệnh oạng nằm chồng lên nhau, mỗi góc trống ba con, như một ám ảnh không ngừng về mùa mưa về ruộng đồng ao hồ sông nước về bất cứ mảnh đất nào mà cây lúa có thể mọc lên

Biết bao nhiêu ca dao tục ngữ, bài vè nói về mùa mưa, về lúa gạo về ếch nhái và về ngày Tết trong tiếng Việt.

Ở xứ Nepal bên đông bắc Ấn độ, ngày lễ đầu mùa mưa cũng gọi là TEETJ ; trong mấy ngày đó, người dân bản xứ ăn mừng, ca hát, nhảy múa, đánh đu, uống rượu, tạt nước vào nhau để chúc mừng, chúc lành cho nhau, chúc Teetj .

Chung quanh xứ Nepal nhu ở Sikkim và Bhutan, dân ở đó cung gọi ngày đầu mùa mưa là Tiitj

Bên Miến điện và Thái lan thì tha hồ xịt nước tạt nước nhau ướt mèm vào ngày đó. Năm 1986 tôi qua học tiếng Mon bên Thái lan, gặp ngày lễ Song khràn # ngày tết âm lịch cổ truyền của dân Thái xưa, có nghĩa là giao mùa, trùng với mùa lễ Têj, vào 13 đến 15 april của năm dương lịch, bị một cô người Thái ở đền Nakhon Pathom lén bỏ một cục nước đá vào cổ áo sơmi của tôi nó lọt vào xuống lưng lạnh ngắt, cô ấy cười xin lỗi và nói là muốn chúc tết bất ngờ cho tôi theo kiểu tạt nước vào nhau của họ!

Người Lào Thái còn gọi ngày ấy là wan pi may / ngày năm mới

Người dân Campuchia thì gọi ngày đó là thngày chul thnăm chmây / ngày vào năm mới
[trong lịch cũ của họ thì họ gọi tháng giêng là khae Chêt // tháng tết]

Người Chàm thì gọi là bulan Chit / tháng tết

Các dân tộc mạn ngược ngoài bắc Việt, cũng như nhiều dân tộc miền núi ở trung Việt vẫn có ăn mừng hội mùa mưa, hội ngày mùa còn lớn hon cả hội mùa xuân[theo tài liệu của ông Nguyễn văn Huyên ; “Les chants alternés des garcons et des filles en Annam / 1934”

Kể từ khi Tàu qua đô hộ Giao chỉ cách đây 2000 năm, thì người Giao chỉ không còn ăn tết vào tháng tư tháng năm của lịch Mường xưa ” lịch ngày lui tháng tới’ đó nữa mà ăn Tết theo lịch Tàu, mà lịch Tàu hồi xưa thì cũng “bất thùng chi thình”, khi thì ngày đầu năm của Tàu rớt vào tháng chạp, khi thì nhằm vào tháng giêng của họ, và sau nhiều thay đổi mới gọi là ngày duỳn tán xin nển của họ, chứ Tàu không gọi ngày đầu năm của họ là tiết nhật [sic] bao giờ cả.

Chỉ có vài ông hán việt «chợ chiều» khư khư cố mà tìm cho ra được một cái âm hưởng tàu cho cái tiếng Tết, nên cố tình guợng gạo mà ép cho nó là tiết, cũng như họ đã giải thích kiểu “tầm phào” là Giao chỉ là ngón chân giao nhau [nói tàm bậy!]

Lạc là chim lạc, ghe chài là ghe tải! @ Lê ngọc Trụ [trời đất!]

Sau đây là những cognates / từ đồng nguyên / khắp Đông Nam Á, dính líu với TẾT.

Al de Rhodes: Tết Tết năm [sic], Tết ai, ăn Tết

Từ Điển Khai Trí Tiến Đức không hề cho rằng Tết là # tiết của Tàu

Nùng: TẾT
niên Tết năm Tết

Muờng: Thết # Tết ăn Thết # ăn Tết

Thái: Thêts Lễ mừng năm mới [New Year celebration]
Thêts khal Mùa Tết, những ngày tết
Thêts Thày Tết Thái [Thai New Year’s celebration]
Thrếts Tết [theo Từ Điển Francais-Thái của Pallegoix]
Thrếts Chìn Tết Tàu / Chinese New Year [Chìn là Tàu]
Chêtr Tết của Thái [fifth lunar month / mid April festival]
Tết / Đết # tên ông thần mua [rain god, monsoon deity]
Trôts lễ hội Thái từ xưa vào đầu mùa mưa, cuối April-May
Trốts Farăng Tết Hoa-Lang [Western New Year’s Day]

[xem bài “Hoa lang đạo là đạo gì?” @ Bs Nguyễn Hy Vọng [Hoa Lang là: Occident, West]

Zhuang: XIT / SIT lễ Tết của 20 triệu người Zhuang bên Quảng Tây, nói tiếng Tai # tiếng Thái xưa! đuon Sít tháng Tết [mois de festival célébrant la mousson] [đươn là tháng]

Chàm: TÍT lễ tháng năm của lịch xưa Chàm
[tháng gió mùa bắt đầu thổi]
băng Tít ăn Tết
CHÊT Tết
bu-lăn Chêt tháng tết [bu lăn là tháng, tiếng Chàm]
KTÊH lễ hội lớn nhất trong năm của người Chàm

Mon: KTEH New Year Day of the Mon people in Myanmar
o-TEH New Year celebration with water splashing
o – Tet id k-Tât New Year rituals k-Tet id
Khmer: CHÊTR Tết, lễ mừng tháng năm theo cổ lịch Khmer là tháng gió mùa bắt đầu thổi ngược lại, tháng của mùa gió nồm ở Đông Nam Á
[tùy theo nơi, từ cuối tháng tư đến cuối tháng năm]
khae Chêtr tháng tết [khae là tháng] # 13 tháng 4 dương lịch
# 23 tháng ba âm lịch.
Chêtr khal thời gian có lễ Tết [khal là thời gian].

India: Chêtr là tên tháng tư và tháng năm của cổ lịch Ấn Độ, tên của tháng giao mùa đem mưa đến.
[mois du début de la mousson]

Nepal: TEEJ Lễ đầu năm của dân xứ Nepal

Mustang: TIDJ / Tidji Lễ đầu năm của xứ Mustang, bên cạnh xứ Nepal

Miền đông bắc Ấn Độ:
# Munda: TEEJ Monsoon festival celebration, college girls singing the ancient melodies of Teej, marking the return of the monsoon and the promises of prosperity
[National Geographic magazine]
Kinh Lễ Ký: TẾ-SẠ! Khổng Tử nói [trong kinh Lễ Ký]:
“Ta không biết Tết là gì, «nghe đâu đó là tên của một ngày lễ hội lớn của bọn người Man, họ nhảy múa như điên, uống rượu và ăn chơi vào những ngày đó. «Họ gọi tên cho ngày đó là “TẾ SẠ”.»

Khổng Tử không nghĩ rằng « tiết » là cái âm sinh ra Tết, nên ổng mới phiên âm khác đi là Tế-Sạ.

Hơn nữa, xem trên, có cả chục ngôn ngữ và nền văn hóa khác với Tàu, ăn mừng ngày đầu năm của họ mà vẫn mang những cái tên mà ý nghĩa và phát âm, cách nói và đọc đều giống với cái âm, cái tên, cái tiếng Tết của dân Giao Chỉ và của dân Mường, nên ta phải “suy nghĩ lại” về cái hiểu lầm Tết # Tiết của hơn 2000 năm qua.

Như vậy, tết là tên gọi cái ngày ăn mừng đầu mùa mưa và sau này trở thành ngày ăn mừng đầu năm âm lịch luôn của các dân Mường, Nùng, Thái, Zhuang, Chàm, Mon, Khmer, Vùng đông bắc Ấn độ, Nepal. Mustang, Munda

Hỏi nhỏ bạn, bạn có còn cho rằng Tết là tiết của Tàu mà ra không?

NGUYỄN HY VỌNG, M.D.

Tài liệu tham khảo:
Ancient China, Howard Edward H. Shafer / Time Life, New York
Ancient China, Maurizio Scarpari / Barnes Noble, Italy
Thai Dictionary, Mary Haaj / Stanford, CA 1964
The languages of China before the Chinese, Terrien de Lacouperie / London 1887, Taipei 1966
A dictionary of the Mon inscriptions, HL Shorto, London 1971
Studies in Munda linguistics , Sudhibushan Batacharya / Simla, Calcutta 1975
Lao English dictionary, Russell Marcus/ Japan 1975
Dictionary Lingua Thai, Pellegoix PL 4186 PS 1854 a 1972
English Hmong dictionary, Lang siong & Joua Siong, Nao Leng Siong PL 4072 4X / 1984
Introduction to Sino Tibetan [Shafer 1966 – Wiesbaden germany PL 3521,S
A grammar of the Khasi language [rev H. Roberts / London- Kegan Paul Trench Hubner and Co LTD, Pater Noster House, Charing Cross Rd, 1891
Excerpts from Britannica 1999