Suy thoái đạo đức: tại sao chúng ta vẫn nghĩ « trước đây mọi việc đã tốt hơn »?

Những điểm chính

·  Ý tưởng về sự suy thoái đạo đức đã tồn tại trong các xã hội trong lịch sử.

·  Một phân tích của các cuộc khảo sát được thực hiện trên khắp thế giới từ năm 1949 cho thấy ý tưởng về sự suy giảm các giá trị đạo đức hiện diện khắp nơi, bất kể bối cảnh xã hội hay lịch sử.

·  Theo những người được hỏi, sự suy thoái đạo đức này có liên quan đến việc già đi và sự xuất hiện của những thế hệ mới, kém đạo đức hơn.

·  Các nghiên cứu mâu thuẫn với nhận thức này: đạo đức hàng ngày không hề suy giảm. Do đó chúng ta có thể nói đến “ảo tưởng về sự suy thoái đạo đức”.

·  Niềm tin sai lầm này được củng cố bởi hai thành kiến ​​nhận thức: thành kiến ​​tiêu cực và thành kiến ​​trí nhớ.

Chúng ta thường nghe “mọi thứ đã tốt hơn trước đây”. Ý tưởng là trước đây bạn có thể tin tưởng người khác, mọi người tôn trọng lẫn nhau và từ giờ trở đi điều đó không còn đúng nữa. “Nếu điều đó đúng thì đó là sự mô tả rất mạnh mẽ về thế giới và một thảm họa. Nếu không, có một câu hỏi tâm lý rất thú vị: tại sao người ta lại nghĩ có sự suy thoái đạo đức?” Adam Mastroianni, nhà tâm lý học và nhà nghiên cứu tại Trường Quản lý Kellogg thuộc Đại học Northwestern hỏi. Trong khoảng thời gian 5 năm, cùng với giáo sư tâm lý học Daniel Gilbert của Đại học Harvard, Adam Mastroianni đã xem xét hàng trăm nghiên cứu và thực hiện ba nghiên cứu để trả lời câu hỏi này. Nghiên cứu có tựa đề “Ảo tưởng về sự suy thoái đạo đức1” đã được công bố trên tạp chí Nature vào tháng 6 năm ngoái và tiêu đề của nó khiến không còn nghi ngờ gì về kết luận của nó. Huyền thoại thậm chí còn có từ thời cổ đại, khi nhà sử học La Mã Titus Livius, được trích dẫn trong phần giới thiệu, phàn nàn về “quá trình suy thoái đạo đức” mà xã hội của ông phải đối mặt.

Một nhận thức “phổ biến, lâu dài, vô căn cứ và dễ dàng tạo ra”.

Kể từ năm 1949, đủ loại câu hỏi đã được đặt ra để tìm hiểu xem mọi người nghĩ gì về đồng loại của mình. Phải chăng con người đã kém trung thực, hào phóng, lịch sự, tôn trọng hay tử tế hơn trước? Xã hội có trở nên kém đạo đức hơn trong những thập kỷ gần đây không? Các tác giả của nghiên cứu đã phân tích 177 cuộc khảo sát được thực hiện từ năm 1949 đến năm 2019, với sự tham gia của 220.000 người ở Hoa Kỳ và 58 cuộc khảo sát với hơn 350.000 người tham gia ở 59 quốc gia từ năm 1996 đến năm 2007. Kết quả là như nhau ở mọi nơi: mọi người cảm thấy rằng ý thức của họ đạo đức ngày càng suy thoái. Và điều này đúng cho dù câu hỏi được hỏi như thế nào. Các tác giả đã xây dựng câu hỏi theo hàng trăm cách khác nhau. Trên trang web của mình, nhà tâm lý học viết: “Nghiên cứu của chúng tôi cho thấy nhận thức về sự suy thoái đạo đức là phổ biến, lâu dài, vô căn cứ và dễ dàng tạo ra”.

Tuổi tác, giới tính, nguồn gốc dân tộc hay hệ tư tưởng chính trị cũng không đóng vai trò quan trọng trong niềm tin này. Mọi người đều nhận thấy sự suy thoái về giá trị đạo đức, nhưng những người tham gia bảo thủ nhận thấy điều đó nhiều hơn, cũng như những người lớn tuổi. Trên thực tế, đối với những người lớn tuổi, điều này được giải thích đơn giản là do họ sống lâu hơn. Nhà nghiên cứu cho biết: “Nếu bạn chia tổng mức độ suy giảm đạo đức cho độ tuổi của họ, bạn sẽ nhận được một lần suy giảm đạo đức mỗi năm và con số đó gần như tương đương với những người trẻ tuổi”. Mọi người giải thích nhận thức này như thế nào? “Những người được hỏi cho rằng sự suy giảm này là do đạo đức sa sút theo năm tháng, khi mọi người già đi, và cũng là do sự thay thế của những người có đạo đức hơn bằng những người kém đạo đức hơn, nói cách khác là sự xuất hiện của những thế hệ kém đạo đức hơn,” Adam Mastroianni giải thích. Trung bình, sự mất giá trị này bắt đầu vào khoảng thời gian sinh ra. “Mọi người không nghĩ mọi thứ tốt hơn vào những năm 1950 hay 1980. Họ dường như nói với chúng ta rằng mọi thứ đều ổn trước khi họ đến trái đất, bất kể ngày nào” nhà tâm lý học2 giải thích.

Có phải mọi người đang thực sự cư xử kém đạo đức hơn trước đây?

Với sự phát triển của xã hội chúng ta, nhận thức về sự suy thoái đạo đức này có vẻ khá phản trực giác. Một số nhóm dân số, chẳng hạn như người đồng tính hoặc người khuyết tật, ngày nay được đối xử tốt hơn nhiều so với vài thập kỷ trước. Các hiện tượng bạo lực như chế độ nô lệ, giết người, hãm hiếp và thảm sát đã giảm bớt trong vài thế kỷ qua, nhưng điều này dường như không có bất kỳ ảnh hưởng nào đến cách mọi người nhìn nhận về đồng loại. Vậy có thực sự có sự suy thoái trong cách ứng xử tử tế, văn minh, lịch sự và rộng lượng trong cuộc sống đời thường, trên đường phố và nơi làm việc? “Chúng tôi không có dữ liệu lịch sử chính xác về đạo đức hàng ngày, nhưng có thể đo lường chủ quan. Các cuộc khảo sát đã được thực hiện trong nhiều năm về hành vi và tính cách của người khác: mọi người có hữu ích không? Bạn đã từng giúp đỡ ai đó với đồ đạc của họ chưa? Hôm nay bạn có được đối xử tôn trọng không? Bạn đã chứng kiến ​​sự bất lịch sự ở nơi làm việc chưa? Bạn đã làm điều gì tốt đẹp cho hàng xóm chưa,” Adam Mastroianni nói.

Nếu đức hạnh suy giảm thì những hành vi tích cực hàng ngày này cũng sẽ suy giảm. Do đó, nghiên cứu đã phân tích 107 cuộc khảo sát, trong đó có 4 triệu người Mỹ, từ năm 1965 đến năm 2020, và kết quả rất rõ ràng: đạo đức hàng ngày ổn định, với sai số phản hồi dưới 0,3%. Kết quả là tương tự ở những nơi khác trên thế giới. Điều này có thể được giải thích bằng ý nghĩa của từ thay đổi? Không, bởi vì ngược lại, khi các câu hỏi liên quan đến hành vi vô đạo đức rõ ràng, chẳng hạn như chen hàng hoặc hành hung, con số cũng không tăng.

Hai thành kiến ​​về nhận thức tạo ra ảo tưởng này

Nếu mọi người không cảm thấy sự suy giảm hành vi đạo đức hàng ngày thì tại sao họ lại có ấn tượng rằng “trước đây mọi việc đã tốt hơn”? Daniel Gilbert và Adam Mastroianni đưa ra lời giải thích: ảo ảnh này được tạo ra bởi sự kết hợp của hai hiện tượng tâm lý nổi tiếng, hai thành kiến ​​nhận thức: thành kiến ​​tiêu cực và thành kiến ​​trí nhớ. Thành kiến ​​tiêu cực đề cập đến việc con người chú ý nhiều hơn đến thông tin tiêu cực. Ví dụ, trên các phương tiện truyền thông, điều này có nghĩa là tin tức bạo lực được đưa tin nhiều hơn. Adam Mastroianni nhắc đến câu nói “nếu nó chảy máu, nó sẽ dẫn đầu”. Do đó, mọi người thu thập nhiều thông tin tiêu cực hơn là tích cực về tình trạng đạo đức hiện tại của thế giới và kết luận rằng nó thấp. Xu hướng thứ hai là sai lệch về trí nhớ. Những ký ức tiêu cực của chúng ta mờ nhạt nhanh hơn những ký ức tích cực. Adam Mastroianni giải thích: “Nếu điều gì đó tốt và điều gì đó tồi tệ xảy ra với bạn ngày hôm nay, thì trong 5 năm nữa, điều tồi tệ sẽ dường như bớt tiêu cực hơn và điều tốt đẹp sẽ không mất đi khía cạnh tích cực của nó”. Nghiên cứu tổng kết: “Thành kiến ​​thứ nhất khiến hiện tại giống như một vùng đất hoang về đạo đức, thành kiến ​​thứ hai khiến quá khứ dường như giống một vũ trụ đạo đức tuyệt vời”.

Tuy nhiên, đối với nhà tâm lý học, những thành kiến ​​này không nên bị nghi ngờ. “Hai hiện tượng này đã ăn sâu vào não bộ chúng ta. Chúng tồn tại là có lý do, đặc biệt là thành kiến ​​về trí nhớ, cho phép chúng ta hợp lý hóa và tránh xa những trải nghiệm tiêu cực,” Adam Mastroianni nói. Thay vào đó, nhà nghiên cứu ủng hộ sự khiêm tốn về nhận thức của chúng ta về thế giới và quá khứ. Ông cảnh báo: “Chúng ta không có dữ liệu, chúng ta ảo tưởng về sự hiểu biết”. Nhận thức lệch lạc này có thể gây ra những hậu quả cụ thể cho xã hội của chúng ta. Có nguy cơ mọi người trở nên cô lập, không còn tương tác với môi trường hoặc không yêu cầu giúp đỡ vì họ tin rằng người khác là người xấu. Hơn nữa, nghiên cứu cho biết: “ảo tưởng về sự suy thoái đạo đức có thể khiến các cá nhân dễ bị thao túng bởi những kẻ độc hại một cách nguy hiểm”, đặc biệt đề cập đến các nhân vật chính trị có thể kêu gọi tập trung nhiều quyền lực hơn vào tay họ để ngăn chặn cuộc khủng hoảng sai lầm này…

Adam Mastroianni
Nhà nghiên cứu Sau tiến sĩ tại Trường Quản lý Kellogg, Đại học Northwestern
Nguồn: Polytecnique insights
NTHF | Lĩnh  Nam chuyển ngữ